Eşeklik Üzerine...

Çocuk ile annesi arasında bayram arifesinde şu konuşma geçti.

-Anne bu erzakları sana patron mu verdi?

-Evet. Bayram hediyesi…

-Bu çikolatayı da mı?

-Evet.

-Patron ne iyi adammış anne.  Sana bunları vermiş…

- Eşşek gibi çalışıyoruz,niye vermesin? Çalışmadan kimse kimseye zırnık veriyor mu?

-Anne… O patron da bizim partiye oy veriyormuş, diye sen  söylemedin mi?

-Sen bu yaşta böyle şeylere kafa yorma,daha küçüksün,tamam mı? Sen dersine bak.

Annesi  çocuğu susturdu.

Bayramdan bir hafta sonra  annesi sabah işe geldiğinde eline bir kağıt tutuşturdular.

-Anne niye ağlıyorsun?

-İşten çıkardılar.

Çocuk  durgunlaştı. Bir süre sessiz kaldı.

-Sen de onun partisine oy verme anne.  Eşeklerin Partisi’ne oy ver…

Ağlayan anne  gülmekten kendini alamadı.

-Eşşekler mi?

-Hani sen demiştin ya,eşek gibi çalışıyoruz…

Yeri gelmişken eşeklik üzerine bir kaç söz edelim.

Krizde Çin’den sonra 2. büyüyen ekonomide ansızın işten atılanların çığ gibi büyüdüğü,işsizliğin kol gezdiği ama her nasılsa verilerin işsizliğin düşüşü yönünde seyir izlediği(!) bir noktadayız…Çelişik bir durum.

İşin ekonomik seyrini şimdilik bir tarafa bırakarak işi eşekliğe getirmek istiyoruz.

Eşek gibi çalışmak... Çalışanların durumunu ifade eden;çalışmayı ve emeği küçümseyen, aşağılayan,yok sayan bir bakış açısı toplumun geneline yayılmıştır. Ağır çalışma şekli eşekle özdeşleşmiş,temelinde çalışmaya karşı yukarıdan bir bakış,önemsizleştirme,basitleştirme, değersizleştirme,hatta hakaret olarak kullanılmaktadır. Öte yandan çalışma, iş görme,hayatın yükünü taşımanın sembolü bu hayvan da fedakarlığının karşılığını deyimlerde, atasözlerinde,fıkralarda aşağılanarak görmüştür: Eşşekoğlu eşşek! Eşek sudan gelinceye kadar dayak yemek... Fıkraları ise Hazreti Ademzade Sururi’den,bir fıkra da Neyzen Tevfik’ten aktaracağız.

Eşek sözcüğü eski dillerde ’eşgek’,’eşyek’,Halaçça’da ‘aşga’,Ermenice ‘eş’,Farsça’da ‘aşak, eşek’, Rusça ‘işak’,  Kıpçakçada da eşek’tir.

Eskiden eşekler, köylü toplum olmamızdan dolayı günlük hayatımızda önemli bir yer tutuyordu. Kimi yerlerde hala gözde olsa bile işlevselliğini yitirmiş gözden düşmüş görünüyor. Eşek feodalizmde hatırı sayılır bir üretim aracı idi. Eşek bizim eskiden yük arabamızdı, otomobilimiz idi; yedek parça sorunu olmayan,benzini bitti,parçası bozuldu diye yolda kalmayan,dışarıya bağımlılığımızı gerektirmeyen... Bizim fedakar,cefakar,akıllı bir arkadaşımızdı. Ama biz onu onore edemedik,hakettiği yere koyamadık.

Bu sadık hayvanların hamaliye işini üstlenmeleri onların gerçekten akılsız hayvanlar oldukları anlamına gelmez. Çünkü o çamura bir kere batar. Haddini bilir çizilen çizgiyi aşmaz,yolunu bulur. Aslında zeki ve uysal bir hayvandır. Yüzyıllardır bu hayvanlar büyük bir özveri ile insanlara hizmet etmiştir. İnsanlar da bu hayvanları pek sevdiği için değil ama işinin hatırı için sığınacak bir yer göstermiştir. Kimi yerlerde de bu ahırlara ‘eşşeklik’ denir. Evcilleştirip sırtına bir de semer vurulmuştur. Eşeğe altın semer vursan eşek yine eşektir,diye bir atasözümüz vardır. Bu söz beni eskiden beri düşündürmüştür. Bu semer eşeği değiştirmemekte ama insanı değiştirmektedir. Kafasının içinden çok biçime, şekle önem verenler bunun için akla gelmedik paralar harcayanlar Nasreddin Hoca’nın ‘ye kürküm ye’ fıkrasını iyi bilirler. Evet eşeğin altın semere değil ama bir heykele ihtiyacı olmuştur.

Bu yararlı hayvanları, insanların  pek onurlandırıldığı söylenemez. ‘Aslanım’ deriz de ‘Eşeğim’ diyerek kimseyi sevmeyiz... Ona hak ettiği değeri vermemişizdir. Kızdığımız ve öfkelendiğimiz zaman karşımızdakini hep ‘eşeklikle’ suçlamışızdır. Çocukları da ‘eşek sıpası’ olmakla... Bu yakıştırmaları çok yaygın kullanırız. Eşek şakası yaparız... Uzun eşek oyunu oynarız... Bu eşeklere yapılan tam bir saygısızlık,haksızlıktır. Eşekler hakkında duyduğum en iyi söz: Ağaç yaş iken eğilir eşek sıpa iken sevilir,idi. Gerisi insanların aptallığını v.s çağrıştıran atasözleri,deyimlerdir: `Tahsil cehaleti alır, eşeklik baki kalır.` Eşeğin aklına karpuz kabuğu düşürmek. Eşek bile çukura iki defa düşmez. Geçti Bor’un pazarı sür eşeğini Niğde’ye. Eşeğe gerdan kır demişler,zart diye ossurmuş. Eşeği düğüne çağırmışlar,’ya su lazımdır ya odun’ demiş. Adam ol baban gibi, eşek olma. Ölmüş eşşek kurttan korkmaz. Eşeklik bizde kalsın...v.s

Kişisel olarak eşeklere bir haksızlık yapıldığı kanaati bende eskiden beri  vardır. Eşek olmak, yararlı bir işi,bir görevi,hizmeti yerine getirmek demektir. Dünya da da ülkemizde çalışan, özellikle fizik gücüyle çalışanlar hep hor görülmüş,aşağılanmış,ayaktakımından sayılmış,insan yerine konulmamıştır,aynı eşek yerine konulmuştur. Çalışanlar arasında böyle  bir özdeşlik kurulmuştur. İnsanlar gibi hayvanların bu kısmı da; çalışan ve faydalı olanları aşağılanmış, horlanmıştır. Birine kızıyor ya da öfkeleniyorsak eşek sıfatıyla ya da eşeğe benzer hayvan sıfatlarını aklımıza getiririz. Koyun sürüsü olmakla suçlarız. Kara tavuk mantığı,deriz. Devede de boy var ama eşeğin arkasından gelir. Geyik muhabbeti. Sonra diğerleri gelir;inek,öküz,manda,geyik, keçi,koyun,horoz,civciv... Bunların hepsi çalışan insanlar gibi işgücünden yararlanılan, sağılan hayvanlardır. Hep fedakarlık,özveri istenen taraftır. Kısaca bu hayvanlar,eşekler de emekçi hayvanlardır. Aslında evcilleştirmeye yatkın,zeki hayvanlardır... Bir eşeğe istemediği işi kolay kolay yaptıramazsınız...

Eşek yerine konanların kafası çalışmaz kabul edilir,çalışsa elindekileri  tilkiye,kurda,kuşa, aslana, ayıya, sırtlana, çakala kaptırmaz,diye düşünülür. Doğrudur,çalışmayanlar için boş zaman çoktur ve bu boş zamanlarını çalışanların elindekini nasıl alacağını düşünmek ve planlamakla meşguldür. Bu onu tilkiye,çakala,kurda dönüştürür. Bu uyanıklık kabul edilir.

Bir tilki,bir ayı,bir çakal birine hediye edilmez,kurban kesilmez. Ama koyun,keçi,öküz,dana, manda,boğa kurban edilirler...Siz hiç ‘eşek,at,katır,öküz’ soyadında biri gördünüz mü? Ama ‘aslan,kurt,çakal...’ soyadı sayamayacağınız kadar çoktur.

Günlük hayatta tilki,aslan,çakal,kurt gibi bize faydası olmayan hatta zararı olan bu hayvanları övgülere boğuyoruz. Kurnazlığı ile göklere çıkardığımız tilki,gücünü kutsadığımız,her yerde sembollerine yer verdiğimiz aslan ve kurt günlük hayatımızın neresinde yerleri vardır? Neden bir kurt, bir çakal,bir sırtlan olmak bizi hiç rahatsız etmez? Hatta gururlanırız bile... Güce tapınmanın,güçlüye boyun eğmenin,önünde diz çökmenin,kendi gücüne ve haklılığına inanmamanın sembolleri olarak hayatımızın her alanında karşımıza çıkarlar. Oysa  birine eşek ya da öküz demek hakarettir. Toplumsal değerler de bunun üzerinden şekilleniyor. İkiyüzlülük,arkadan dolanma,arkadan vurma,kalleşlik,sahtekarlık, hilecilik, şarlatanlık zararlı bu  hayvanlar üzerinden aklanıyor,övülüyor,geçer akçe olarak bilinçaltına işleniyor. Çalışkanlık ve dürüstlük ise eşek,koyun,keçi,inek üzerinden suçlanıyor, bilinçaltında hesaplaşma bu şekilde yaşanıyor. Zaferle çıkan her zaman kötüler oluyor. Konuşmaya başladığımız da ise büyük bir ikiyüzlülük ve şarlatanlıkla dürüst olmaktan bahsediyoruz.

1910’lu yıllarda İstanbul’da Eşek Gazetesi yayınlanır. A.Rıfkı ‘Eşeğin Eşeği’ takma adıyla yazılar yayınlar.

100 yıl sonra…

2010 Haziran’ında Irak’ta Eşekleri Sevme ve Koruma Derneği üyeleri siyasallaşarak Eşek Partisi kurdular. Partideki hiyerarşi de eşek sıfatlarıyla tanımlanıyor.

Merzifon’da bir fabrikanın bahçesinde ya da Kırşehir’de Neşet Ertaş heykeli yanında bir de eşek heykeli vardır.

Hepsi bu kadar...

Çalışanlar yani eşeklik edenler ile çakallar,kurtlar,aslanlar çocuğun dediği gibi aynı partiye oy veririr mi? Ama veriyorlar... Çocuk bunun farkına varmış, istemiyor. Eşekler, Eşek Partisi’ne oy versin istiyor. Belki o zaman hem çalışanlar hem eşekler bu aşağılanmadan kurtulacaklardır,diye düşünüyorum.

Hazreti Ademzade Sururi’den bir fıkra ile devam edelim.

Kayseri’nin bazı köylüklerinde eşek koydukları ahırlara ‘eşşeklik’ derlermiş. Böyle bir ahıra ‘Eşşeklik’ denen bir köyde Bodos Ağa adında biri vefat eder. Mirası içinde bağ bahçe ile bir de eşek ahırı bırakmış. Malları üç çocuğa taksim edilirken eşek ahırının taksiminde anlaşmazlık çıkar.  Köy İhtiyar Heyeti meseleyi bir türlü çözemez. Nihayet şehre gidip mahkemeye başvururlar. Muhakeme sonunda bu eşşekliğin taksimi kaabil olmayıp izale-i şuyu ile satılmasına karar verilir. Evrak icraya havale edilir. İcra memuru efendi köye gelir. İmam, Papas, Muhtar ve İhtiyar Heyetini yanına alarak veresenin evine giderler. Çocuklar gelenleri saygı ile içeri alırlar. Yemek, kahve ve ayranlar içildikten sonra icra memuru efendi vereseye  hitaben:

-Çocuklar, eşek ahırının taksimi için mahkemeye başvurmuşsunuz. Taksimi kaabil olmadığından mahkeme satılmasına karar verdi. Ben de aldığım emir üzerine eşek ahırını satmağa geldim ise de size acıdığımdan dolayı vazifem olmadığı halde bir şey teklif edeceğim.  Geliniz şu ahırı aranızda hüsnü suretle hallediniz de nahak yere ucuza elden çıkmasın, ne dersiniz?

-Vereseden büyük çocuk:

-Yoh meymur ifendi,babamızdan yalnız bir eşşeklik galdı. Ben gardaşlarımdan büyüğümdür. Babamdan galan eşşehlik bana yahışır. Ben bu eşşekliği kimseye vermem.

Küçük çocuk:

-Niden vermiyon? Öte malların tahsiminde hep senin sözün üst oldu. Bu kez de benim sözüm olacah! Ben eşşekliği kimseye virmem. Sen büyüksük. Nirden olsa bir eşşehlik bulursun. Bu eşşehlik senden çok bağa yahışır.

Büyük çocuk:

-Eşşehliği kimseye virmem. Babam mezardan çıhsa ona da virmem. Eşşehlik benimdir.

Memur Efendi:

-Anladım. Siz uyuşamayacaksınız ve eşşekliği kimseye vermiyeceksiniz. Bir de kız kardeşinize soralım: Kızım babanızdan kalan bu eşşekliği ağabeylerin  taksim edemiyorlar. Bari eşşekliği sen üzerine al da mesele kalmasın!...

-Ben kızım. Bağa eşşeklik lazım değil. Varsın ne halleri varsan görsünler.

Papaz Efendi Memura:

-İfendi,şu eşşekliği harç, masraf yerine siz alınız da iş kapansın.

Memur Efendi:

-Terekeden mal almamız yasaktır. Papas efendi, eşşeklik size lazımsa siz alınız.

Papas Efendi:

-Ben nideceğim fazla eşşekliği...Benim kendi eşşekliğim bana yeter...

Memur Efendi köylüye döndü:

-Şu eşşekliği bari içinizden biri alsın.

-Köylü hep bir ağızdan:

-Öyle sahibine hayır etmeyen malı biz nişlerik. Bizim hepimizin kendine göre bir eşşekliği var. Bize yeter.

-Papas Efendi:

-Küçük...Yavrum...oğlum… Yordan sen gel küçüksün şu eşşeklikten vazgeç... Bu eşşekliği ağana bırakalım. Talt ossun, benim sana ileride bir eşşeklik borcum ossun. Eğerleyim bir başkacık eşşeklik bulamaz isen söz veriyorum sana yeniden bir eşşeklik iderim.

İhtiyar Heyeti:

-Hay hay... Biz de papasın her zaman eşşeklik yapacağına şahitiz. Bunun üzerine mesele hallolur. Eşşeklik büyük oğlanda kalır ve herkes onu tebrik eder.

-Eşşekliğinin hayrını gör ve eşşekliği hiç elden bırakma! der.

Bir fıkra da Neyzen Tevfik’ten dinleyelim.

Adamın biri at beslemeye meraklı imiş, günün birinde nasılsa en değerli atı kaybolmuş,aramış, taramıış bulamayınca kasabada dellal çıkartmış ‘filancanın şu renkte,şu vasıftaki atı kayboldu,bulup getirene yüz lira mükafat verilecek’ diye bir kaç gün sonra birisi yedeğinde kaybolan atla çiftliğe gelmiş. Ağa sevinç içinde atını alarak vaadettiği ikramiyeyi vermeye davranmış. Atı getiren:

-Yalnız,yüz lira yerine bana iki yüz lira vereceksiniz deyince,aralarında şöyle bir konuşma olmuş...

-Ben vereceğim ikramiyeyi ilan ettim;fazlasını istemeye hakkın var mı?...

-Eğer haklı bulmazsan vermezsin. Anlatayım da dinle: Ben bunu kırlarda başıboş dolaşırken bulmadım,eğer bir merada otlar görseydim fazla bir şey istemezdim.

-Ya nerede buldun?

-Kasabadaki medresenin önünde...Baktım bu güzel at medresenin kapısından bakıyor. Bir ayağını içeri attığını görünce koşup kuyruğuna yapıştım ve olanca kuvvetimle geri çekerek içeri girmesine mani oldum.

-Peki bundan ne çıkar?

-Ne mi çıkar? Bu güzel at medreseye girseydi eşek olurdu,bir ayağını içeri atmışken yetişip geri çektim ve sana yine at olarak getirdim,demiş...

27.11.2010